De kleine Johannes

Inhoud:

Johannes is een fantasierijke jongen, die met zijn vader, zijn hond en zijn kat een zorgeloos bestaan leidt. Op een avond vindt hij een bootje in het meer, waar hij in stapt. Johannes valt in slaap, en wordt wakker door een libel die verandert in een elfje: Windekind. Hij verkleint Johannes en neemt hem mee naar een wonderlijke fantasiewereld. Ze gaan naar een krekelschool, en een feest in een konijnenhol, en de ‘Vredemieren’. Op een nacht ontmoet hij de kabouter Wistik, die op zoek is naar het ‘ware boekje’ dat antwoord geeft op alles. Windekind wil niet dat Johannes met Wistik omgaat en maakt hem als straf weer groot. Johannes wordt opgevangen door een tuinman, woont een tijdje bij hem en ontmoet Robinetta, op wie hij verliefd wordt. Johannes vraagt Robinetta naar het ‘ware boekje’, waarop zij hem de Bijbel laat zien. Johannes wijst dit af, en wordt daarop weggestuurd door Robinetta’s vader. Vol verdriet gaat hij weg, en wordt ditmaal opgevangen door Pluizer, die hem meeneemt naar de stad. Daar ontmoet hij dokter Cijfer en Hein (de Dood). Pluizer laat hem het leed in de stad zien, het kerkhof en ten slotte zijn eigen dode lichaam in het graf. Hierop valt Johannes flauw. Johannes blijft een tijdje bij Pluizer en dokter Cijfer om te studeren, ter wille van het ‘ware boekje’, maar hij verlangt terug naar zijn jeugd en zijn vader. Uiteindelijk nemen de twee dokters Johannes mee terug naar het huis van zijn vader, die op sterven ligt. Als Johannes’ vader dood is wil Pluizer sectie op zijn lijk uitvoeren. Johannes staat dit niet toe. Hij bevecht Pluizer en wint, waarop Hein zegt dat hij het goede gedaan heeft. Johannes wil met Hein mee, maar dat mag hij niet. Hierop komt Windekind terug, hij drijft met Hein op een bootje. Een onbekende persoon verschijnt, en stelt Johannes voor de keuze tussen Windekind en ‘Het Grote Licht’, of de mensheid met haar verdriet en onrecht. Johannes kiest voor de mensheid en haar weedom. Het verhaal eindigt met de zin: “Wellicht vertel ik u eenmaal meer van de kleine Johannes, doch op een sprookje zal het dan niet meer gelijken.”

Verdieping:

Het boek heeft 14 hoofdstukken. De verhaallijn bestaat uit 4 fases: 1. De ongerepte, kinderlijke staat (Windekind), de puberteit, zinnelijkheid wordt ontwikkeld (Robinetta), de overgang naar adolescentie, ratio wordt het gevoel de baas (Cijfer en Pluizer) en de terugkeernaar het menselijke leven (De Ongenoemde). Geleidelijk verloop. Veel dialogen en weinig beschrijvingen van de personen zelf. Geen flashbacks en een gesloten einde. Geen proloog of epiloog. Het speelt zich af in de 19^eeeuw. De vertelde tijd is ongeveer 15 tot 20 jaar, vanaf zijn 4^e tot in de 20 (21-25 zoiets), dus van kindertijd tot volwassene. De gebeurtenissen zijn in chronologische volgorde. Het eerste deel van het verhaal speelt zich af in de natuur, in de bossen en de duinen en bij het huis van Johannes. Het tweede deel van het boek speelt zich voornamelijk af in de stad. Er zijn tegenstellingen van de ruimten: de natuur tegenover de stad. Huis van Johannes staat in Haarlem bij de zee en in de duinen en bossen, hier is hij gelukkig (ook de tochten met Windekind zijn hier). Met Pluizer in de stad is hij ongelukkig, het stinkt, is groot, armoedig, druk en vol ziektes. Kiest uiteindelijk toch voor de stad. Het verhaal begint met een alwetende verteller die ons een waargebeurd sprookje aankondigt. Daarna beschrijft hij het dagelijks bestaan van Johannes. Zodra het werkelijke verhaal zich gaat ontwikkelen, kruipt Van Eeden helemaal in zijn hoofdpersoon: bijna het hele boek is geschreven vanuit Johannes.

Thema:

In dit boek staat de manier waarop een kind opgroeit tot volwassene centraal. Daarbij vindt de idealistische Van Eeden dat mensen meer respect voor de natuur moeten hebben, en zich meer naar haar voorbeeld moeten gaan gedragen. Dit komt op twee manieren naar voren.

Ten eerste zijn de personen vrijwel allemaal allegorieën op gevoelens waarmee kinderen te maken krijgen als ze opgroeien. Windekind staat voor de wonderen van de natuur waar kinderen zich mee omringd voelen. Hieruit ontstaat een vorm van nieuwsgierigheid naar het hoe en waarom van alles (Wistik).Deze nieuwsgierigheid kan doorslaan naar een pessimistisch wereldbeeld waarin zelfs mensen alleen maar radertjes zijn (Pluizer); hierbij lijkt de harde wetenschap (Dokter Cijfer) behulpzaam te zijn. Door deze krachten gaat zelfs de liefde (Robinetta) ten onder.De enige manier om uit deze spiraal te komen is door iets van de kinderlijke verwondering terug te vinden. Pas dan krijgt het gevoel nuttig te kunnen zijn voor de medemens (De Naamloze) de kans.

Ten tweede geeft Van Eeden een aantal levenslessen ten beste over de manier waarop een volwassene zich hoort te gedragen. Zowel in de verhalen over het vuurvliegje en over de meikever als in het fragment van de picknick zien we een waarschuwend vingertje: de mens is te ver verwijderd van de natuur. Ook de waanzin van de oorlog wordt in de scène met de Vrede-mier duidelijk gemaakt.In de lessen van Windekind over de zon als onze vader geeft Van Eeden zijn visie op het christelijk geloof weer. Dat De Naamloze geen God genoemd wil worden, is daar ook een duidelijk teken van. De mens moet zich meer naar de natuur richten en niet een mensenboekje achterna lopen.

Personages:

Johannes: rond karakter, fantasierijk en liefde voor de natuur, stelt veel vragen over de zin van het leven. De andere karakters staan voor een element uit het leven, belangrijke invloed op Johannes à door hen komt hij meer te weten over het menselijk bestaan (besef van dood, seksualiteit, verantwoordelijkheid en het geweten).
Windekind: symbool voor de kindertijd. Het is een elf en leert Johannes alles over de natuur en de planten- en dierentaal. Johannes raakt hierdoor vervreemd van de mensen à Windekind vindt mensen dom en milieuvervuilend, daarom probeert hij Johannes te overtuigen in flora en fauna te gaan leven.
Robinetta: vormt de puberteit, waar seksualiteit een rol gaat spelen. Ze is lang samen met Johannes, maar als hij begint over de zoektocht naar waarheid en ideeën over God komt er snel een einde aan hun band. Johannes wordt verliefd op haar.

Titelverklaring:

De titel 'De kleine Johannes', slaat natuurlijk op de hoofdpersoon en zijn verhaal. 'De kleine' refereert naar het kinderlijke van Johannes en dat hij ook daadwerkelijk nog een kind is. Ook symboliseert het het opgroeien van Johannes. Daarnaast slaat 'de kleine' ook op het feit dat Windekind hem steeds krimpt tot een veel kleiner formaat. 'Johannes' kan naast de hoofdpersoon ook slaan op het Bijbelse figuur Johannes aangezien beide personages streven naar een betere mensenwereld. 

Keuzeopdracht: